ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල විසින් ශ්‍රී ලංකාවට සපයා තිබෙන විස්තීර්ණ ණය අරමුදල් පහසුකමේ තෙවැනි සමාලෝචනය සම්බන්ධයෙන් පැවති පුවත්පත් සාකච්ඡාවේදී ශ්‍රී ලංකාව භාර නිලධාරි පීටර් බෘවර් දිගුකාලීන ආර්ථික ස්ථාවරභාවය වෙනුවෙන් දේපළ බද්දක අවශ්‍යතාව අවධාරණය කළේය.
දේපළ බද්ද ධනවතුන්ගේ දේපළවලින් අය කරනු ලබන බද්දකි. ලෝකයේ බොහෝ රටවල් දේපළ හිමියන්ට පනවනු ලබන ප්‍රගතිශීලී බද්දක් ලෙස මෙම බද්ද සලකයි. එමගින් ධනවතුන්ගේ අතිරික්ත ධනය මාළිගා වැනි මන්දිර හා දේපළ මිලදී ගැනීම වෙනුවෙන් වැය කිරීම වෙනුවට ආයෝජනය සඳහා ඔවුන් පෙළැඹේ. එසේම, අනීතිකව උපයන මුදල්වලින් දේපළ අත්පත් කරගැනීම ද පාලනය කළ හැකි බව විද්වත්හු පවසති.
ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල මෙම බද්ද මගින් 2025දී රු. බිලියන 411ක්, 2026දී 447ක්, 2027දී 485ක් සහ 202දී 526ක් වශයෙන් රජය ආදායම් ලබාගත යුතු බවට ඉලක්ක ඉදිරිපත් කළ මුත්, ධනවතුන්ගේ දේපළ තක්සේරු කිරීමෙහිදී දුෂ්කරතා ඇති විය හැකි බවට රජය ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට දැනුම් දීම නිසා 2024 ජූනි මස පැවැත්වුණ තෙවන සමාලෝචනයෙන් මෙම බදු ඉවත් කරන ලදි.
ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලේ රිද්මය අනුව යමින්, ජනාධිපති අනුර කුමාර දිසානායක ද දේපළ බද්ද හඳුන්වා දෙන බව මෑතදී පැවසීය.
පේරාදෙනිය විශ්වවිද්‍යාලයේ ආර්ථික විද්‍යා අධ්‍යයනාංශයේ මහාචාර්ය වසන්ත අතුකෝරළ පෙන්වා දෙන පරිදි ලංකාවේ ඉහළම ආදායම් ලබන 20% පිරිස විසින් රටේ සමස්ත ආදායමෙන් 21.3%ක් හිමි කරගෙන තිබේ.
දේපල බද්ද මහ නගර සභා හා නගර සභා විසින් අය කරනු ලබන වරිපනම් බද්දට සමාන වේ. කෙසේ වෙතත්, ප්‍රාදේශීය සභා විසින් වරිපනම් අයකරනු ලබන්නේ සීමිත ප්‍රදේශයකින් පමණි. එබැවින්, රටේ බොහෝ ප්‍රදේශ වරිපනම් බද්දෙන් නිදහස් කර ඇත.
දේපළ බදු ලොව වෙනත් රටවල අය කරන සාමාන්‍ය ක්‍රියාවලියට පහත දැක්වෙන ප්‍රධාන පියවර ඇතුළත් වේ:
1. දේපල වටිනාකම තක්සේරු කිරීම
බදු අය කළ හැකි පදනම තීරණය කිරීම සඳහා බදු අධිකාරිය දේපළෙහි වටිනාකම තක්සේරු කරයි.
තක්සේරුව සාමාන්‍යයෙන් පහත දැක්වෙන සාධක මත පදනම් වේ:
වෙළඳපොළ වටිනාකම – විවෘත වෙළඳපොලේ විකුණනු ලැබුවහොත් දේපළට ලබා ගත හැකි ඇස්තමේන්තුගත මිල.
තක්සේරු කළ වටිනාකම – බදු අරමුණු සඳහා පළාත් පාලන ආයතනය විසින් භාවිතා කරන වෙළඳපල වටිනාකමෙන් ප්‍රතිශතයකි.
වාර්ෂික කුලී වටිනාකම – දේළෙ මගින් ජනනය කළ හැකි ඇස්තමේන්තුගත කුලී ආදායම.
ප්‍රාග්ධන වටිනාකම – ඉඩම සහ ගොඩනැගිල්ල ඇතුළුව දේපළෙහි මුළු වෙළඳපල වටිනාකම
2. බදු අනුපාතය තීරණය කිරීම
මෙම අනුපාතය සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රකාශ වන්නේ තක්සේරු කළ වටිනාකමේ ප්‍රතිශතයක් ලෙසය.
බදු අනුපාතය දේපල වර්ගය අනුව වෙනස් විය හැකිය (උදා: නේවාසික, වාණිජ, කෘෂිකාර්මික).
3. දේපල බද්ද ගණනය කිරීම
පහත සඳහන් සූත්‍රය භාවිතයෙන් දේපල බද්ද ගණනය කරනු ලැබේ:
දේපල බද්ද=තක්සේරු කළ දේපල වටිනාකම×බදු අනුපාතය
4. බිල්පත් කිරීම සහ ගෙවීම
බදු අධිකාරිය දේපල හිමිකරුට බදු බිල්පතක් යවයි. එය දේශීය නීතිරීති අනුව වාර්ෂිකව, අර්ධ වාර්ෂිකව හෝ කාර්තුමය වශයෙන් විය හැකිය.
ගෙවීම් බොහෝ විට මාර්ගගතව, තැපෑලෙන් හෝ පෞද්ගලිකව කළ හැකිය.
5. නොගෙවීම සඳහා දඩ මුදල්
දේපල බද්ද නියමිත වේලාවට නොගෙවන්නේ නම්, බදු අධිකාරියට පැනවිය හැකිය:
ප්‍රමාද වූ ගෙවීම් ගාස්තු හෝ පොලිය.
දේපල සඳහා බලපත්‍ර (දේපලට එරෙහිව නීතිමය හිමිකම් පෑම).
ආන්තික අවස්ථාවන්හිදී, නොගෙවූ බදු අයකර ගැනීම සඳහා අධිකාරියට දේපල වෙන්දේසි කිරීමට හෝ අත්පත් කර ගැනීමට හැකිය.
6. නිදහස් කිරීම් සහ අඩු කිරීම්
ඇතැම් දේපල වර්ග හෝ දේපල හිමියන් දේපල බද්දෙන් නිදහස් කිරීම් හෝ අඩු කිරීම් සඳහා සුදුසුකම් ලැබිය හැකිය, එනම්:
ජ්‍යෙෂ්ඨ පුරවැසියන්.
ආබාධිත පුද්ගලයින්.
ලාභ නොලබන සංවිධාන.
කෘෂිකාර්මික හෝ ඓතිහාසික දේපල.
