ශ්‍රී ලංකා පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ මඟපෙන්වීම යටතේ අම්පාර දිස්ත්‍රික්කයේ උහන ප්‍රාදේශීය ලේකම් කොට්ඨාශය තුළ පිහිටි සමංගල බෞද්ධ ආරාමයේ පෞරාණික නටබුන්වලින් සැලකිය යුතු සොයාගැනීම් මතුව තිබේ. 2023 දී ආරම්භ කරන ලද අඛණ්ඩ කැණීම් ශ්‍රී ලංකාවේ සංස්කෘතික උරුමයේ මුල් ඓතිහාසික අවධිය පිළිබඳ විශිෂ්ට අවබෝධයක් එළිදක්වා ඇත. ගුහාවක කටාරම් මත මුල් බ්‍රාහ්මී සෙල්ලිපි සහිත ලෙන් ආශ්‍රම සංකීර්ණය සඳහා ප්‍රසිද්ධියක් උසුලන මෙම අඩවිය, කඳු පාමුල ස්තූපයක් ඇති බවට බොහෝ කලක සිට විශ්වාස කෙරේ.
කෙසේ වෙතත්, මෑත කාලීන සොයාගැනීම් අපේක්ෂාවන් ඉක්මවා ගොස් ඇති අතර, පුරාවිද්‍යාත්මක කරුණු රාශියක් හෙළි කරයි. වඩාත් කැපී පෙනෙන සොයාගැනීම් අතර, සංයෝගය තුළ හඳුනාගෙන ඇති පස් කන්දක් වන අතර, මුල් ඓතිහාසික අවධිය (ක්‍රි.පූ. 250 – ක්‍රි.ව. 300) දක්වා දිවෙන කළු සහ රතු මැටි බඳුන් නටබුන් ලබා දෙයි. මෙම පුරාවිද්‍යාත්මක කෞතුක වස්තු පැරණි සම්භවය සහ බෞද්ධ ආරාම ක්‍රියාකාරකම්වල කේන්ද්‍රස්ථානයක් ලෙස එහි වැදගත්කම පිළිබඳ ප්‍රබල සාක්ෂි සපයයි.
තවදුරටත් කැණීම් කටයුතුවලදී පැරණි ශ්‍රී ලාංකේය ශිෂ්ටාචාරවල සූක්ෂ්ම වාස්තු විද්‍යාත්මක කුසලතාවයන් පිළිබඳ ආලෝකය විහිදුවන මැටි ව්‍යුහ මාලාවක් අනාවරණය කර ගෙන ඇත. එවැනි එක් ව්‍යුහයක්, හතරැස් වේදිකාවක් මත ඉදිකරන ලද කවාකාර ව්‍යුහයක ගඩොල් ඉරි ඇති පාදයට යටින් හතරැස් මැටි ඉරි සහිත සිස්ට් එකක් අනාවරණය විය. මෙම වාස්තුවිද්‍යාත්මක ඉදිකිරීම ආශ්‍රමයේ වැසියන්ගේ චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර හා පිළිවෙත් පිළිබඳ ප්‍රබෝධමත් ඉඟි සපයයි.
කවාකාර ගඩොල් ව්‍යුහයට යාබදව, තවත් කුතුහලය දනවන සොයාගැනීමක් මතු වී ඇත: යටින් ඇති බොරළු තට්ටුව හරහා කැපීමෙන් සංකීර්ණ ලෙස ඉදිකරන ලද විවෘත විවරයක් සහිත හතරැස් ගඩොල් කුටියක්. මෙම කුටිය තුළ, වැලි අභ්යන්තරය පිරී ඇති අතර, ආරාම සංකීර්ණය තුළ එහි චාරිත්රානුකූල හෝ උපයෝගීතා කාර්යය ඉඟි කරයි.
ශ්‍රී ලංකා පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ කැණීම් අංශයේ සහ අම්පාර/ මඩකලපුව සහකාර අධ්‍යක්ෂ ඩී.එස්.ඒ මුණසිංහ මහතාගේ මඟපෙන්වීම යටතේ ව්‍යාපෘති නිලධාරී එස්.ඒ ප්‍රසන්න මහතාගේ සහ කැණීම් කෞතුකාගාර සහකාර ටිරෝන් ආනන්ද මහතාගේ අමිල දායකත්වයෙන්, කැණීම් කණ්ඩායම ශ්‍රී ලංකාවේ පැරණි අතීතය පිළිබඳ අපගේ අවබෝධය පොහොසත් කරමින් සෑම සොයාගැනීමක්ම ඉතා සූක්ෂම ලෙස ලේඛනගත කර ඇත.
තවද, කැලණිය විශ්වවිද්‍යාලයේ පුරාවිද්‍යා පශ්චාත් උපාධි ආයතනයේ ජ්‍යෙෂ්ඨ කථිකාචාර්ය ආචාර්ය රංජිත් බණ්ඩාර දිසානායක මහතාගේ ප්‍රවීණත්වය පුළුල් ඓතිහාසික ආඛ්‍යානය තුළ මෙම සොයාගැනීම් සන්දර්භගත කිරීමට ඉවහල් වී ඇත.
මෙම ගවේෂණ සහ සොයාගැනීම් යන ගමන මධ්‍යයේ වැල්ලම්පිටියේ සුගතරතන ස්වාමීන් වහන්සේ වැනි පුද්ගලයින්ගේ සහ ඓතිහාසික සමංගල ආරණ්‍ය සේනාසනයේ කප්පිය කාරක සංඝ සභාවෙන් මෙම කටයුතු සාර්ථක කර ගැනීමට අමිල සහයෝගයක් ලැබී ඇත.
සමංගලාගේ අතීත අබිරහස් හෙළිදරව් කරමින් කැණීම් කටයුතු කරගෙන යද්දී ඉදිරියේදී සිදුවන හෙළිදරව් කිරීම් පිළිබඳ අපේක්‍ෂාව වැඩි වේ. සෑම නව සොයාගැනීමක් සමඟම, ශ්‍රී ලංකාවේ සංස්කෘතික උරුමයේ පොහොසත් පටි තව දුරටත් ආලෝකමත් වන අතර, සහස්‍ර ගණනාවකට පෙර මෙම පූජනීය භූමියේ ඇවිද ගිය අයගේ ජීවිත සහ උරුමයන් පිළිබඳ දර්ශනයක් ඉදිරිපත් කරයි.
