ලෙබනනයත් මැතිවරණ තියලා වෙනස් කරපු අවාසනාවන්ත රටක්

වසර ගණනාවකට පෙර සිටම ලෙබනන ආර්ථිකය බිඳවැටීමේ අද්දර සිටියේය. ගෝලීය අර්බුදය දිග හැරෙන විට එහි මූල්‍ය සෞඛ්‍යය සැලකිය යුතු පිරිහීමකට මුහුණ දුන්නේය. 2020 මාර්තු මාසයේදී, ලෙබනනය එහි ආර්ථික පසුබෑමේ තීරණාත්මක සන්ධිස්ථානයක් සනිටුහන් කරමින් විදේශ ණය පැහැර හැරීය. මෙම පැහැර හැරීම හුදකලා සිදුවීමක් නොව, නිදන්ගත දේශපාලන අස්ථාවරත්වය, පුළුල්ව පැතිරි දූෂණය, බැංකු අර්බුදයක් සහ වසංගතයේ දරුණු බලපෑම ඇතුළු සාධක එකතුවක ප්‍රතිඵලයකි. මෙම මූලිකාංග එක්ව ලෙබනනය එහි ඉතිහාසයේ දරුණුතම ආර්ථික අර්බුදයකට ඇද දැමීය.
සිරියාවට සහ ඊශ්‍රායලයට මායිම්ව පිහිටි බටහිර ආසියාවේ රටක් වන ලෙබනනයේ ජනගහනය ලක්ෂ 68කි. ජනගහනයෙන් බහුතරය අරාබි වන අතර විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ලෙබනන් (43%), සිරියානු (30%) සහ පලස්තීන (14%) වේ. ලෙබනනයේ නිල භාෂාව අරාබි වේ. එහෙත්, ප්‍රංශ සහ ඉංග්‍රීසි ද බහුලව කතා කරයි. ලෙබනනය වර්ග කිලෝ මීටර් 10,500ක පමණ විශාලත්වයක් සහිත කුඩා රටකි.
ලෙබනනය පුරාණ කාලයේ සිට පොහොසත් ඉතිහාසයක් ඇති රටකි. විවිධ ශිෂ්ටාචාරයන් විසින් එය නිවහන කරගන්නා ලදි. දහසයවන සියවසේ සිට 20වන සියවස දක්වා ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයට අයත් වූ ලෙබනනය පළමු ලෝක යුද සමයේ ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යය බිඳවැටීමෙන් පසු, ප්‍රංශ පාලනයට යටත් වූ අතර, 1943දී නිදහස ලබා ගත්තේය.
ලෙබනනයේ තිබෙන්නේ ආගමික කණ්ඩායම් අතර බලය බෙදී යන ක්‍රමයකි. 1975 – 1990 අතර සිවිල් යුද්ධයෙන් පසු ස්ථාපිත දේශපාලන ක්‍රමය අනුව, ලෙබනනයේ ජනාධිපතිවරයා සෑම විටම මැරොනයිට් ක්‍රිස්තියානියෙකු විය යුතුය, අගමැති සැමවිටම සුන්නි මුස්ලිම්වරයෙකු විය යුතුය. පාර්ලිමේන්තුවේ කථානායක සෑම විටම ෂියා මුස්ලිම්වරයෙකු විය යුතුය. අනෙකුත් රජයේ තනතුරු ද ආගමික වශයෙන් බෙදී ඇති අතර, මැරොනයිට්, සුන්නි, ෂියා, ඩ්රූස් සහ වෙනත් කණ්ඩායම් සඳහා කෝටා ඇත.
ලෙබනනයේ ආර්ථිකය අර්බුදයට පෙර කාලය තුළදී ශක්තිමත් විය. සේවා අංශ, විශේෂයෙන් බැංකු සහ සංචාරක කර්මාන්තය ශක්තිමත් විය. ලෙබනනය කලාපීය මූල්‍ය මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස උපායමාර්ගික ස්ථානයක පිහිටා තිබිණි. ගුණාත්මක අධ්‍යාපනය සහ වෘත්තීය සේවා සඳහා රටට කීර්තියක් තිබිණි. විදේශ ශ්‍රමිකයන්ගෙන් ලැබෙන ආදායම්, කෘෂිකර්මාන්තය, සැහැල්ලු නිෂ්පාදන, දේපල වෙළඳාම්, ප්‍රති අපනයනය සහ අධ්‍යාපනය ලෙබනනයේ ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් සඳහා අතිරේක කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය.
ලෙබනනයේ ආර්ථික අර්බුදය 2006 ලෙබනන් යුද්ධය සහ 2011 සිරියානු සිවිල් යුද්ධය, කලාපීය අස්ථාවරත්වය, කොවිඩ් අධි වසංගතය වැනි සාධක රාශියක් විසින් නිර්මාණය කරන ලද සංකීර්ණ ගැටලුවකි. ඒ සඳහා ප්‍රධාන හේතු කීපයක් පහත දැක්වේ:
ණය ගොඩගැසීම: ලෙබනනයට මූල්‍ය අවභාවිතයේ දිගු ඉතිහාසයක් ඇත, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට අනුව ණය අනුපාතය ඉතා ඉහළ අගයකි. වසර ගණනාවක් පුරා, රජය සිය වියදම් සඳහා මූල්‍යමය වශයෙන් විශාල වශයෙන් ණය ලබාගෙන ඇති අතර, එය දරාගත නොහැකි ණය බරකට හේතු විය. ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට (IMF) අනුව 2022දී ලෙබනනයේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය අනුව ණය අනුපාතය 283.2% කි. මෙය ලෝකයේ ඉහළම ප්‍රතිශතයකි. මෙය 2027 වන විට 340%ට ඉහළ යනු ඇතැයි ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල අනුමාන කරයි.
අඩුවෙමින් පවතින ප්‍රේෂණ: ලෙබනන් විදේශිකයන්ගෙන් ලැබෙන ප්‍රේෂණ තීරණාත්මක විදේශ විනිමය ප්‍රභවයක් විය. කෙසේ වෙතත්, මෙම ප්‍රේෂණ මෑත වසරවලදී පහත වැටී ඇති අතර එය ලෙබනන් ආර්ථිකයට තවත් පීඩනයක් එල්ල කරයි. එම තත්වයට හේතු වූයේ දේශපාලන අස්ථාවරත්වය, 2019 සිට ලෙබනන් පවුමේ අගය පහත වැටීම, ලංකාවේ තිබෙන උණ්ඩියල් ක්‍රමය වැනි නීති විරෝධී මුදල් හුවමාරු ක්‍රම ආදියයි.
ලෙබනන් පවුමට මුක්කු ගැසීම: ලෙබනනයේ මුදල් ඒකකය වන ලෙබනන් පවුම 1993 සිට ස්ථාවර විනිමය අනුපාතයකට අනුව එක්සත් ජනපද ඩොලරයට සම්බන්ධ කර ඇත. මෙය අතීතයේදී ආර්ථිකය ස්ථාවර කිරීමට උපකාරී වූ නමුදු ඒ හේතුවෙන් රටට බාහිර කම්පනවලට හැඩගැසීමට අපහසු වී තිබේ. මෙය 2022 දක්වා ශ්‍රී ලංකාව ද මුහුණ දුන් තත්වයකි.
2020 බීරූට් වරාය පිපිරීම: 2020 අගෝස්තු මාසයේදී බීරූට් වරායේ සිදුවූ දැවැන්ත පිපිරීමෙන් ඩොලර් බිලියන ගණනක හානියක් සිදු වූ අතර රටේ ආර්ථික ගැටලු එමගින් තීව්‍ර විය.
ලෙබනනයේ ආර්ථික අස්ථාවරත්වයේ පරිපූර්ණ කුණාටුවක් නිර්මාණය කිරීමට මෙම සාධක දායක විය. අර්බුදය දැඩි විදේශ විනිමය හිඟයකට, ලෙබනන් පවුමේ තියුණු අවප්‍රමාණයකට සහ ඉහළ උද්ධමනයකට හේතු වී තිබේ. මේ නිසා බොහෝ ලෙබනන් වැසියන්ට ආහාර, බෙහෙත් වැනි මූලික අවශ්‍යතා සපුරා ගැනීමට අපහසු වී තිබේ.
අර්බුදයේ විශේෂිත ආර්ථික බලපෑම් කිහිපයක් පහත දැක්වේ:
මුදල් අවප්‍රමාණය: 2019 වසරේ සිට ලෙබනන් පවුමට එහි වටිනාකමෙන් 90%කට වඩා අහිමි වී ඇත. එය හේතුවෙන් ආනයනික භාණ්ඩ මිල අධික වී ඇති අතර, ව්‍යාපාරවලට ඔවුන්ගේ නිෂ්පාදන අපනයනය කිරීම ද දුෂ්කර වී ඇත.
උද්ධමනය: ලෙබනනයේ උද්ධමනය ඉහළ ගොස් ඇති අතර, 2021දී 200% ඉක්මවීය. උද්ධමනය නිසා ලෙබනන් ජනතාවට ආහාර, නිවාස සහ ප්‍රවාහනය වැනි මූලික අවශ්‍යතා දරා ගැනීමට අපහසු වී ඇත.
දරිද්‍රතාව: ලෙබනනයේ දරිද්‍රතා අනුපාතය 80%කට වඩා වැඩි වී ඇත. මෙයින් අදහස් කරන්නේ ලෙබනන් ජනතාවගෙන් 80%කට වැඩි ප්‍රමාණයක් දැන් දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වන බවයි.
විරැකියාව: ලෙබනනයේ විරැකියා අනුපාතය ද තියුණු ලෙස වැඩි වී ඇති අතර එය 25% ඉක්මවා ඇත. මෙයට හේතුව ආර්ථික අර්බුදය නිසා බොහෝ ව්‍යාපාර වැසී යාමයි.
ව්‍යාපාර වසා දැමීම්: ආර්ථික අර්බුදය හේතුවෙන් බොහෝ ව්‍යාපාර වසා දමා ඇත. මක්නිසාද යත් අර්බුදකාරී තත්ත්වය හේතුවෙන් ව්‍යාපාර ලාභදායි ලෙස පවත්වාගෙන යාම දුෂ්කර වීමයි.
රට හැර යාම: බොහෝ දක්ෂ ලෙබනන් ශ්‍රමිකයන් වඩා හොඳ අවස්ථා සොයමින් වෙනත් රටවලට සංක්‍රමණය වී ඇත. මෙය ලෙබනනයේ බුද්ධිගලනයකට තුඩුදී ඇති අතර එමඟින් රට අර්බුදයෙන් ගොඩ ඒම වඩාත් දුෂ්කර කර ඇත.
ලෙබනනයේ 2022 පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය රටේ දේශපාලන පරිසරයේ සැලකිය යුතු වෙනසක් ඇති කළේය. සමීර් ගේජියාගේ නායකත්වයෙන් යුත් ලෙබනන් බලය නම් ක්‍රිස්තියානි දේශපාලන පක්ෂය ආසන 19ක් දිනාගනිමින් පාර්ලිමේන්තුවේ විශාලතම පක්ෂය බවට පත් වූ අතර හිටපු පාලකයන් වූ හිස්බුල්ලා සහ එම පක්ෂයේ හවුල්කරුවන් හට ඔවුන්ගේ බහුතරය අහිමි විය. මෙම ප්‍රතිඵලය ආර්ථික අර්බුදය සහ දේශපාලන දූෂණය සම්බන්ධයෙන් ලෙබනන් පුරවැසියන් අතර වැඩෙන අතෘප්තිය පිළිබිඹු කරයි. හිස්බුල්ලා යනු ෂියා මුස්ලිම් දේශපාලන පක්ෂයක් සහ සටන්කාමී කණ්ඩායමකි. 1982දී ලෙබනන් සිවිල් යුද්ධයේදී ආරම්භ කරන ලද එහි අරමුණ වන්නේ, ලෙබනනයේ ඉස්ලාමීය ජනරජයක් පිහිටුවීම, ඊශ්‍රායල ආක්‍රමණයෙන් ෂියා මුස්ලිම්වරුන් නිදහස් කිරීම සහ ඊශ්‍රායල ආක්‍රමණයට එරෙහිව ලෙබනනය ආරක්ෂා කිරීමයි. එය එක්සත් ජනපදය, යුරෝපා සංගමය සහ ඊශ්‍රායලය විසින් ත්‍රස්තවාදී සංවිධානයක් ලෙස සැලකේ. හිස්බුල්ලා යනු සටන්කරුවන් 100,000ක් සහ ලෙබනන් පාර්ලිමේන්තුවේ ආසන 12ක් සහිත බලවත් සංවිධානයකි. එය ලෙබනන් දේශපාලනයේ සහ මැද පෙරදිග සැලකිය යුතු බලවේගයක් ලෙස පවතී. හිස්බුල්ලා බලය අහිමි වීම ලෙබනනයේ විදේශ ප්‍රතිපත්තිය ඉරානයෙන් බැහැරව බටහිර හා අරාබි ගල්ෆ් රාජ්‍යයන් දෙසට මාරු වීමට හේතු විය.
ලෙබනන් රජය අර්බුදය විසඳීම සඳහා ආර්ථික කප්පාදු පියවර ක්‍රියාත්මක කිරීම සහ ජාත්‍යන්තර සංවිධානවලින් මූල්‍ය ආධාර ලබා ගැනීම වැනි පියවර කිහිපයක් ගෙන තිබේ. කෙසේ වෙතත්, ආර්ථික පරිහානියේ රැල්ල වැළැක්වීමට මෙම පියවර ප්‍රමාණවත් නොවේ.
2022 මැයි මාසයේදී, ලෙබනනය සහ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල (IMF) සිව් අවුරුදු විස්තීරණ අරමුදල් පහසුකම් (EFF) වැඩසටහනකට එකඟ විය. සාර්ව ආර්ථික ස්ථාවරත්වය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම, තිරසාර වර්ධනයක් ප්‍රවර්ධනය කිරීම සහ පාලනය සහ විනිවිදභාවය ශක්තිමත් කිරීම මෙම වැඩසටහනේ අරමුණයි. කෙසේ වෙතත්, දේශපාලන අස්ථාවරත්වය, සමාජ අසහනය සහ ආර්ථික ප්‍රතිපත්ති පිළිබඳ සම්මුතියක් නොමැතිකම ඇතුළු අභියෝග හේතුවෙන් එය ක්‍රියාත්මක වූයේ නැත.
IMF විධායක මණ්ඩලය 2022 සැප්තැම්බර් මාසයේදී EFF වැඩසටහන අනුමත කළ මුත්, ඒ සඳහා කොන්දේසි ගණනාවක් පනවන ලදි. පාර්ලිමේන්තුව විසින් විස්තීර්ණ ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සැලැස්මක් අනුමත කිරීම, අයවැය හිඟය අඩු කිරීම සඳහා මූල්‍ය ක්‍රියාමාර්ග ක්‍රියාත්මක කිරීම, නව මහ බැංකු නීතියක් සම්මත කිරීම සහ බැංකු අංශය ප්‍රතිව්‍යුහගත කිරීම ආරම්භ කිරීම ඇතුළු පූර්ව ක්‍රියාමාර්ග ලෙබනන් බලධාරීන් විසින් ගත යුතුව තිබිණි.
ලෙබනන් බලධාරීන් පූර්ව ක්‍රියාමාර්ග සපුරාලීමට අපොහොසත් වූ බැවින්, EFF වැඩසටහන කිසි විටෙකත් ක්‍රියාත්මක නොවීය. නරක අතට හැරෙන ආර්ථික අර්බුදය විසඳීම සඳහා හදිසි ප්‍රතිසංස්කරණවල වැදගත්කම අවධාරණය කරමින් IMF සංවිධානය විසඳුමක් සෙවීම සඳහා ලෙබනනය සමඟ දිගටම සම්බන්ධව සිටී.
මේ වන විටත් ලෙබනනයේ ඉන්ධන, විදුලිය, ඖෂධ සහ පාන් ඇතුලු අත්‍යාවශ්‍ය භාණ්ඩ හා සේවාවල අඩාල වීමක් සිදු වී ඇත. මෙම හිඟයන් ලෙබනන් පුරවැසියන්ගේ දෛනික ජීවිතයට දැඩි ලෙස බලපා ඇති අතර, දිගු පෝලිම්, සලාක සහ අහස උසට නැඟෙන මිල ගණන් දරා ගැනීමට ඔවුන්ට සිදු වී ඇත. පුරවැසියන් කෝපය සහ කලකිරීම ප්‍රකාශ කරන අතර ආර්ථික කැළඹීම විරෝධතා රැල්ලක් සහ සමාජ නොසන්සුන්තාවක් ද ඇති කර තිබේ.
ලෙබනන් ආණ්ඩුව, වැඩෙන පීඩනයට සහ අඩුවෙමින් පවතින විදේශ සංචිත සැපයුමකට මුහුණ දෙමින්, අර්බුදය ඵලදායී ලෙස විසඳීමට උත්සාහ කර ඇත. ඉන්ධන සහ අත්‍යවශ්‍ය භාණ්ඩ සඳහා සහනාධාර වැනි සමහර ක්‍රියාමාර්ග ක්‍රියාත්මක කර ඇති අතර, මෙම උත්සාහයන් ජනගහනයේ දුක් වේදනා සමනය කිරීමට ප්‍රමාණවත් නොවන බව ඔප්පු වී ඇත.
ලෙබනන් ආර්ථිකයේ අනාගතය අවිනිශ්චිතය. රට යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා දිගු හා දුෂ්කර මාවතක යාමට සිදු වේ.
ලෙබනනයේ ඒක පුද්ගල ආදායම වැටුණ හැටි.
වසර ඒක පුද්ගල ආදායම (ඩොලර්)
2019 $12,000
2020 $5,000
2021 $4,000
2022 $3,500
2023 (තක්සේරුව) $3,500
වත්මන් තත්වය: 2024 ජූලි වන විට ද, ලෙබනනයේ ආර්ථික අර්බුදය දරුණු තත්වයක පවතී. විනිමය අනුපාතිකය ස්ථාවර කිරීම සහ උද්ධමනය අඩු කිරීම සම්බන්ධයෙන් යම් ප්‍රගතියක් ඇත. උද්ධමනය 40% ආසන්නයට අඩු වී ඇත. විස්තීරණ ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාත්මක කිරීමට අසමත් වීම හේතුවෙන් ප්‍රකෘතිමත් වීම ප්‍රමාද කෙරේ. සමාජ හා ආර්ථික පීඩාවන් උග්‍ර වී ඇත. බැංකු තැන්පතු හිමියන්ට ඒවා ලබාගත නොහැකිය. බැංකු පද්ධතිය අඩපණ වී ඇත. නීති විරෝධී මූල්‍ය ක්‍රියාකාරකම් සහ අවිධිමත් ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් වැඩි වී ඇත. විදුලිය, මහජන සෞඛ්‍යය සහ අධ්‍යාපනය වැනි මූලික සේවාවන් දැඩි ලෙස කඩාකප්පල් වී ඇති අතර සමාජ ආධාර වැඩසටහන් සහ රාජ්‍ය ආයෝජන බොහෝ දුරට බිඳ වැටී ඇත. මීට අමතරව, ගාසා තීරයේ ගැටුම, සරණාගත අර්බුදය සහ ලෙබනනයේ දකුණු දේශසීමා ගැටුම් ඇතුළු භූ දේශපාලනික ආතතීන් තත්වය තීව්‍ර කර ඇත. ලෙබනනයේ ආර්ථිකය තිරසාර ලෙස ප්‍රකෘතිමත් කිරීම සඳහා ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ අත්‍යවශ්‍ය බව ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල (IMF) අවධාරණය කරයි.

(බංකොලොත් වීම හා ගොඩ ඒම: ජාත්‍යන්තර අත්දැකීම් පොතෙනි. )